Επαγγελματική εξουθένωση: Περιγραφή & τρόποι αντιμετώπισης

Η έννοια της επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) εμφανίζεται ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια και έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ψυχολόγους, τους κοινωνιολόγους, αλλά και τους ειδικούς του μάνατζμεντ, καθώς έχουν αναγνωρίσει τις σημαντικές της επιπτώσεις στο άτομο, στον οργανισμό και γενικότερα στην οικονομία και την παραγωγή (Maslach & Jackson, 1984).

Ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1974 από τον Freudenberger για την περιγραφή των συμπτωμάτων σωματικής και ψυχικής εξουθένωσης σε επαγγελματίες υπηρεσιών ψυχικής υγείας και, γενικότερα, σε χώρους όπου δημιουργούνται στενές σχέσεις μεταξύ επαγγελματιών και ατόμων που έχουν την ανάγκη τους.

Τι είναι η επαγγελματική εξουθένωση;

Ίσως ο πιο ευρέως αναφερόμενος ορισμός της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι αυτός της ψυχολόγου Christine Maslach (1982), το όνομα της οποίας έχει από πολύ νωρίς συνδεθεί με το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης:

«Η απώλεια ενδιαφέροντος για τους ανθρώπους με τους οποίους κάποιος εργάζεται, συμπεριλαμβανομένης της σωματικής εξάντλησης και χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εξάντληση όπου ο επαγγελματίας δεν έχει πλέον καθόλου θετικά αισθήματα συμπάθειας ή σεβασμού για τους πελάτες ή ασθενείς».

Τα περισσότερα θεωρητικά μοντέλα επιχειρούν να ερμηνεύσουν το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης υπό το πρίσμα μίας δυναμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και περιβάλλοντος (Vachon, 1987).

Ποια είναι τα συμπτώματα της εργασιακής εξουθένωσης;

Ο εργαζόμενος:

1) Βιώνει ένταση, ευερεθιστότητα, γκρίνια και επιθετικότητα. Ενώ δεν μπορεί να ανεχθεί τις απόψεις άλλων.

2) Αντικειμενοποιεί τον πελάτη. Ο πελάτης γίνεται ένας αριθμός όπως π.χ. είναι ο ασθενής στο νοσοκομείο.

3) Αισθάνεται έλλειψη φυσικής και συναισθηματικής ενέργειας, κούραση, καταπονημένο σώμα.

4) Έχει δυσκολία με το πρωινό ξύπνημα και φοβάται να πάει στη δουλειά.

5) Έχει αρνητική στάση προς τον εαυτό. Οι σκέψεις και το περιεχόμενο είναι περίπου: «Δεν αξίζω.. δεν έχω καταφέρει τίποτα… αφήνω τον έναν και τον άλλον να κυριαρχούν επάνω μου… κλπ. Γενικά, το άτομο μπορεί να εκδηλώσει κατάθλιψη και διαταραχές στον ύπνο.

6) Παρουσιάζει μείωση της παραγωγικότητας, και γενικά η αποδοτικότητα του πέφτει κατακόρυφα.

7) Αισθάνεται έλλειψη δημιουργικότητας. Όλα αυτά μειώνουν τη δημιουργική παραγωγικότητα, την ανάπτυξη των πρωτοβουλιών. Δεν παίρνει εύκολα ευθύνες και αποφάσεις, ενώ αποστασιοποιείται και από τους συναδέλφους. Αποκτά αντιδράσεις αρνητικές γενικά προς τους άλλους, είτε είναι συνάδελφοι, είτε είναι εκτός εταιρίας. Όταν η εργασιακή εξουθένωση έχει μεγάλη ένταση πλήττει και άλλους τομείς, όπως την οικογένειά, τον κοινωνικό περίγυρο, κλπ.

8) Η σωματική υγεία επιβαρύνεται ενώ μπορούν να παρατηρηθούν πονοκέφαλοι, κρυολογήματα, υψηλή αρτηριακή πίεση, σύνδρομο χρόνιας κούρασης κ.ά.

9) Η κατανάλωση οινοπνεύματος καθώς και η λήψη φαρμάκων, ή/και ναρκωτικών μπορούν να αυξηθούν κλπ.

Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες που προκαλούν συναισθηματική υπερφόρτωση;

1. Οι υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό και υψηλές προσδοκίες για το ίδιο το επάγγελμα.

2. Ο εργαζόμενος δεν παίρνει συστηματική επανατροφοδότηση για τη δουλειά του.

3. Βρίσκεται υπό την απειλή της απόλυσης ή κλεισίματος της εταιρίας λόγω οικονομικής κρίσης.

3. Οι κακές σχέσεις με ανωτέρους, με επόπτες και συναδέλφους. Ο εργαζόμενος δεν θέλει ή δεν μπορεί να συζητήσει τα εμφανιζόμενα προβλήματα και δημιουργούνται κακές σχέσεις μεταξύ των διαφόρων επαγγελματιών υγείας.

4. Το χαοτικό ή υψηλής πίεσης περιβάλλον

5.Οι διφορούμενοι ρόλοι στους εργαζόμενους που επηρεάζουν αρνητικά την συνεργασία.

6. Η πολλή δουλειά, εντατική και μακράς διάρκειας αλλά και η πίεση του χρόνου που ασκείται.

7. Η μακράς διάρκειας ένταση. Μπορεί να την αντέξει κανείς για λίγο χρονικό διάστημα, αλλά κάποτε θα φέρει εργασιακή εξουθένωση.

8. Οι χαμηλές αμοιβές και τα περιορισμένα κίνητρα.

…υπάρχουν και χαρακτηριστικά προσωπικότητας που καθιστούν τα άτομα ως «ιδανικούς υποψήφιους» επαγγελματικής εξουθένωσης

• Είναι ιδιαίτερα ευσυνείδητα.
• Έχουν υπερβολικές προσδοκίες από τον εαυτό τους, επιδιώκουν την τελειότητα και έχουν την πεποίθηση ότι μπορούν -ή πρέπει- να επιτυγχάνουν σε ό,τι κάνουν.
• Θέτουν μη ρεαλιστικούς στόχους και αναλαμβάνουν περισσότερα απ’ όσα θα μπορούσαν να φέρουν σε πέρας.
• Δυσκολεύονται -ή δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους- να λένε ”όχι”, θέλουν να ικανοποιούν τους πάντες.
• Αρνούνται να μοιραστούν τις ευθύνες με άλλους ή να συζητήσουν τις δυσκολίες τους και προτιμούν να εργάζονται μόνοι.
• Θεωρούν ότι η προσωπική αξία τους είναι στενά συνδεδεμένη με τη δουλειά τους και έχουν έντονη την ανάγκη αποδοχής από τους άλλους μέσα από τα επιτεύγματά τους.

Ομαδικά προγράμματα  πρόληψης της εργασιακής εξουθένωσης

Ο στόχος των στρατηγικών πρόληψης είναι να εξαλείψουν τις αρνητικές συνέπειες των παραγόντων που καθιστούν τους εργαζόμενους ευάλωτους στην επαγγελματική εξουθένωση ή να τους κάνουν να σταματήσουν να προκαλούν πίεση.

Η συμβουλευτική πρόληψης της εργασιακής εξουθένωσης, λαμβάνει χώρα σε μικρές ομάδες εργαζομένων των 6 περίπου ατόμων. Οι συναντήσεις είναι εβδομαδιαίες και κυμαίνονται σε μια κλίμακα των 6 περίπου συνεδριών, όπου αυτό μπορεί να καθοριστεί και ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν από την ομάδα.

Οι ανακουφιστικές ή θεραπευτικές στρατηγικές έχουν ως στόχο να μετριάσουν την εξουθένωση στα άτομα και να τα βοηθήσουν να την ξεπεράσουν. Οι παρεμβάσεις πρόληψης της επαγγελματικής εξουθένωσης των εργαζομένων πρέπει να στοχεύουν τόσο στο άτομο και την εταιρία όσο και στην αλληλεπίδραση ατόμου-εταιρίας.

Πιο αναλυτικά, οι τρόποι χειρισμού σε επίπεδο πρόληψης είναι οι εξής:

1)         Επικέντρωση στον τρόπο με τον οποίο ο εργαζόμενος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του μέσα στο πλαίσιο εργασίας του. Να επαναπροσδιορίσει το ρόλο, τις ανάγκες και τις προσδοκίες του μέσα στην εταιρία. Να μάθει να καθορίζει στόχους και προτεραιότητες, καθώς και να θέτει ρεαλιστικούς και επιτεύξιμους στόχους.

2)         Να μάθει να τροποποιεί τον τρόπο που επεξεργάζεται τις αρνητικές καταστάσεις και να υιοθετήσει ένα πιο λειτουργικό τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς (Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία).

3)         Να βελτιώσει την ικανότητα επικοινωνίας του με τους συναδέλφους και την ηγεσία.

4)         Να μάθει να εκφράζει τα συναισθήματά του, για να αποτρέψει την εμφάνιση εργασιακού άγχους και κατ’ επέκταση την επαγγελματική εξουθένωση.

5)         Να εκπαιδευτεί στη διεκδικητική συμπεριφορά, όπως το να λέμε «όχι» όταν χρειάζεται μειώνοντας έτσι τις πιέσεις του περιβάλλοντος, και να διαπραγματευόμαστε.

6)         Να μάθει την ορθή διαχείριση χρόνου, όπου ο έλεγχος και η διαχείριση του χρόνου μπορούν να επιτευχθούν μέσω των ακόλουθων ενεργειών (Sutherland & Cooper, 2003):

1. Θέσπιση στόχων

2. Σχεδιασμό της εργασίας

3. Καθορισμό προτεραιοτήτων

4. Σχεδιασμό του χρόνου

5. Αποφυγή ενοχλήσεων και περισπασμών

6. Ανάθεση εργασιών

7)        Να εκπαιδευτεί στη διαχείριση άγχους και την εξισορρόπηση προσωπικής και επαγγελματικής ζωής, τα οποία έχουν αποδειχτεί ερευνητικά ιδιαίτερα αποτελεσματικά στην πρόληψη του εργασιακού άγχους και της εξουθένωσης.

8)        Να φροντίσει τον εαυτό τόσο συναισθηματικά όσο και σωματικά: να υιοθετήσει υγιείς συμπεριφορές, όπως: πιο ισορροπημένη διατροφή, ποιοτικό ύπνο, σωματική άσκηση, ξεκούραση και διασκέδαση.

9)        Να αναπτύξει δίκτυο κοινωνικής υποστήριξης, το οποίο περιλαμβάνει την αναζήτηση στήριξης από την οικογένεια, φίλους και συναδέλφους.

10)     Να αναπτύξει δραστηριότητες. Είτε πρόκειται για κάποιο χόμπι είτε για σωματική άσκηση, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι δραστηριότητες αυτές δεν αρκούν από μόνες τους για την αντιμετώπιση της εξουθένωσης, μας ξεκουράζουν όμως και μας ανακουφίζουν για λίγο.

Αξίζει να αναφέρουμε  πως στην περίπτωση του εργαζόμενου όπου η εργασιακή εξουθένωση έχει επιδράσει σε πολλούς τομείς της ζωής του και τα συμπτώματα  δεν δείχνουν να υποχωρούν, θα πρέπει να προωθηθούν ευρύτερες αλλαγές στη ζωή του, μέσα από ατομική συμβουλευτική ή ψυχοθεραπεία.

Συμπερασματικά, «το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) είναι το αποτέλεσμα διαρκούς και έντονου εργασιακού άγχους και αφοσίωσης σε επαγγελματικούς στόχους χωρίς τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, σύμφωνα με τις υποκειμενικές εκτιμήσεις του ατόμου. Επομένως, παραδείγματα επιχειρήσεων, που έχουμε ακούσει εκ του αποτελέσματος, όπου το εργασιακό στρες βρίσκεται σε υψηλή κλίμακα με άμεσους κινδύνους, είναι σημαντικό να αποτελέσουν έρεισμα  για το σωστό σχεδιασμό πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης και τη δημιουργία δομών φιλικών προς την ψυχική και σωματική υγεία του προσωπικού, αλλά και τη βιωσιμότητα της εταιρίας.

Η συνολική εργασία παρουσιάστηκε στις 10/6/10 στα πλαίσια της ημερίδας «WorkLife Forum», με τίτλο: «Επαγγελματική Εξουθένωση: περιγραφή και τρόποι αντιμετώπισης». Διοργάνωση ΚΕΚ Διάσταση, Ξενοδοχείο Athenaeum Intercontinental, Αθήνα.